Giriş

Zehirlenmeler, çocukluk döneminde görülen önemli sağlık sorunlarından biridir. Amerikan Zehir Kontrol Merkezi 2014 raporunda yılda iki milyondan fazla zehirlenme olgusunun çocuk acil servisine başvurduğu, ülkemizde ise Ulusal Zehir Danışma Merkezi’nin (UZEM) 2008 yılı raporunda zehirlenme nedeniyle acil servislere yapılan başvuruların yaklaşık %60’ının çocuk olgular olduğu belirtilmektedir.^1,2 Dünyada 1-14 yaş grubu ölüm nedenleri arasında birinci sırada yer alan zehirlenmeler, ülkemizde çocukluk dönemi zehirlenme olguları arasında trafik kazası, düşme ve yanık olgularından sonra 4. sıklıkta görülmektedir.³ Çocukluk döneminde görülen bu zehirlenme olguları diğer yaş gruplarına oranla ölüm oranlarının yüksek olması nedeniyle sorun teşkil etmektedir.

Yapılan araştırmalarda zehirlenme nedeni ve ajanının yaş, cinsiyet ve mevsimlere göre değişkenlik gösterdiği ve sıklıkla 1-5 yaş arası ve kaza sonucu olduğu görülmektedir.^4,5 Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi İlaç ve Zehir Danışma Merkezi’nin 2007 yılında yayınlamış olduğu raporda zehirlenmelerin %72,5’inin ilaç alımı nedeniyle gerçekleştiği belirtilmektedir.⁶ McKenzie ve ark.’nın⁷ yaptığı çalışmada beş yaşından daha küçük çocuklarda ev içi kimyasal maddelerle zehirlenmelerin de sık görüldüğü belirtilmektedir.

Zehirlenme sorununu en aza indirebilmek ve zehirlenme ile başvuruda bulunan hastaların tıbbi ve demografik verilerini belirleyerek önlemek amacıyla bilimsel çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle çalışmamızda 2012-2017 yılları arasında hastanemizin çocuk acil servisine başvuran zehirlenme olgularının geriye dönük olarak incelenmesi amaçlanmıştır.

Gereç ve Yöntem

Başkent Üniversitesi Ankara Hastanesi Çocuk Acil Servisi’ne 01/01/2012-09/10/2017 tarihleri arasında hastane kayıtlarında 1089 zehirlenme olgusu geriye dönük olarak incelenmiştir. Araştırmanın verileri, hastane bilgi sistemlerindeki kayıtlardan ulaşılarak elde edilmiştir. Elde edilen bilgiler yaş, cinsiyet, zehirlenme türü/ajanına göre sınıflandırılmıştır.

Bu çalışma Başkent Üniversitesi Tıp ve Sağlık Bilimleri Araştırma Kurulu tarafından onaylanmış (proje no: KA17/267) ve Başkent Üniversitesi Hastanesi’nden gerekli izinler alınarak yürütülmüştür.

İstatistiksel Analiz

Araştırmadan elde edilen veriler SPSS (Statistical Package for Social Science, SPSS Inc. Chicago, IL, USA) 21.0 paket veri programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde tanımlayıcı istatistikler (sayı, yüzdelik hesabı, medyan, ortalama, standart sapma) kullanılmıştır. Sonuçların değerlendirilmesinde p<0,05 değeri istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir.

Bulgular

Çalışmada incelenen tarihler arasında Çocuk Acil Servisi’ne zehirlenme (ozkıyım ve kaza ile) nedeniyle 1089 çocuk başvurmuştur. Başvurular yaş, cinsiyet, zehirlenme türü/ajanına göre sınıflandırılmıştır.

Çocuk acil servisine zehirlenme nedeniyle başvuran zehirlenme olgularının 564’ü erkek (%51,8), 525’i kız (%48,2) olup başvuruların çoğunluğunu 0-3 yaş grubu (%54,6) hastalar oluşturmuştur. Zehirlenme olgularına mevsimsel ve zaman dilimi özellikleri yönünden bakıldığında; hastaların %19,7’sinin kış aylarında, %21,1’inin ilkbahar aylarında, %30,9’unun yaz ayında ve %28,3’ünün sonbahar aylarında olduğu saptanmıştır. Zaman dilimi olarak ise, yarısından fazlasının (%56,9) 08:00-20:00 saatleri arasında hastanemiz acil servisine başvurduğu belirlenmiştir (bkz. Tablo 1).

Çocuk acil servise başvurular içinde zehirlenme olgularının dağılımı Grafik 1’de yer almaktadır. Çocuk acil servise 2012 yılında 15,659, 2013 yılında 20,193, 2014 yılında 22,445, 2015 yılında 22,864, 2016 yılında 2,904, 2017 yılında 15,384 olgu başvurmuştur. Zehirlenme olgularının yıllara göre dağılımı incelendiğinde; 2012 yılında 99 (%9,1), 2013 yılında 148 (%13,6), 2014 yılında 202 (%18,5), 2015 yılında 221 (%20,3), 2016 yılında 232 (21,3) ve 2017 yılında 187 (17,2) hastanın zehirlenme nedeniyle çocuk acile başvurduğu belirlenmiştir.

Çocuk acil servise zehirlenme nedeniyle başvuruların zehirlenme türü/ajanına göre dağılımı incelendiğinde; ilaç ile zehirlenmelerin (%44,5) ilk sırada yer aldığı, bunu sırasıyla zehirli hayvan ısırma ve sokmalarının (%30), ev içi kimyasallara maruz kalma sonucu oluşan zehirlenmelerin (%15,8), zehirli gazlar ile zehirlenmelerin (%6,4) ve fazla alkol alımı sonucu oluşan zehirlenmelerin (%3,2) izlediği tespit edilmiştir (bkz. Tablo 2).

Çocuk acile başvuran zehirlenme olgularının %54,6’sının 0-3 yaş, %16,5’inin 4-6 yaş, %14,7’sinin 7-12 yaş ve %14,2’sinin ise 13-18 yaş grubunda olduğu saptanmıştır. Sıfır-3 yaş grubundaki çocukların (n=594), %48,7’sinin kız, %51,3’ünün erkek, 4-6 yaş grubundaki çocukların (n=180), %38,3’ünün kız, %61,7’sinin erkek, 7-12 yaş grubundaki çocukların (n=160) %45,6’sının kız, %54,4’ünün erkek ve 13-18 yaş grubundaki çocukların (n=199) ise %60,6’sının kız, %39,4’ünün erkek olduğu saptanmıştır (bkz. Grafik 2).

Yaş gruplarına göre incelendiğinde; ilaç ile zehirlenmelerinin (%65,8), zehirli hayvan ısırma ve sokmalarının (%33,9) ve ev içi kimyasallara maruz kalma ile başvuran olguların (%82,0) en fazla 0-3 yaş grubunda görüldüğü, zehirli gazlara maruz kalma sonucu başvuran olguların en fazla (%32,9) 7-12 yaş grubunda görüldüğü, fazla alkol alımı nedeniyle gerçekleşen zehirlenmelerin ise en fazla (%91,4) 13-18 yaş grubunda görüldüğü tespit edilmiş olup istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (p<0,05) (bkz. Tablo 3).

Cinsiyete göre incelendiğinde; zehirlenme nedeniyle yapılan başvurular içerisinde erkek çocukların kızlara oranla daha fazla başvurduğu ancak bunun istatistiksel olarak anlamlı olmadığı p>0,05 saptanmıştır (bkz. Tablo 4).

Yıllara göre zehirlenme nedeniyle acil servise yapılan başvurular incelendiğinde; yapılan başvuruların 2012 yılından 2017 yılına kadar olan süreçte artış gösterdiği saptanmıştır (bkz. Grafik 3).

Tartışma

Zehirlenmeler, çocukluk döneminde görülen önemli sağlık sorunlarından biridir. Çocukluk döneminde görülen bu zehirlenme olguları diğer yaş gruplarına oranla mortalitenin yüksek olması nedeniyle sorun teşkil etmektedir.^1,2

Yapılan çalışmalarda çocuk acil servisine zehirlenme nedeniyle başvuran olguların toplam başvuru sayısının %0,3-2,9’unu oluşturduğu görülmektedir.^4,8,9 Nijerya’da bu oran %0,52, İspanya’da %0,28, Hindistan’da %0,33, Bangladeş’te %0,47 iken, ülkemizdeki duruma bakıldığında zehirlenme nedeniyle başvuran olguların tüm başvurulara oranı %0,9 bulunmuştur.^10-14 Çocuk acil servisimizde yapılan bu çalışmada da bu oran benzer şekilde %0,9 olarak bulunmuştur. Ülkemizin sosyo-kültürel seviyesinin düşük olmasına bağlı bilinçsiz yapılan başvuruların yüksek olması ve bu başvuruların çoğunlukla zehirlenme dışı nedenlerle yapılması sebebiyle bu oranın düşük olduğu düşünülmektedir.

Çocuklarda karşılaşılan zehirlenmelerin, sosyal, coğrafik ve kültürel özelliklerinin yanı sıra yaş, cinsiyet ve mevsimlere göre değişkenlik gösterdiği ve sıklıkla 1-5 yaş arasında ve kaza sonucu olduğu belirtilmektedir.^4,5,15 Sümer ve ark.¹⁶ (2009), yapmış oldukları çalışmada başvuruların %73,8’ini 4 yaş altı, Akgül ve ark.’nın⁴ yapmış oldukları çalışmada başvuruların %58,1’ini 6 yaşın altı ve Kondolot ve ark.’nın¹⁷  yapmış oldukları çalışmada ise başvuruların %80’ini 4 yaş altı çocukların oluşturduğu görülmektedir^. Çalışmamızda da çocukluk dönemi zehirlenme olgularının %71,1’ini altı yaş altındaki çocukların oluşturduğu ve yaş ortalamasının 5,2±4,9 arasında değişiklik gösterdiği saptanmıştır. Bu yaştaki çocukların gelişimsel dönemleri dikkate alındığında çevrelerini keşfetme merakları nedeniyle açıkta unutulan ve kolaylıkla ulaşılabilen zararlı maddelere erişimleri sonucu zehirlenmeler meydana gelmektedir. Bu durum da ebeveynlerin dikkatsiz ve bilinçsiz bir şekilde zehirlenmeye sebebiyet verecek maddeleri çocukların ulaşabileceği yerlerde bırakmalarından ve çocuklarını yakından takip etmemelerinden kaynaklanmaktadır.

Çocukların cinsiyete göre dağılımına bakıldığında erkek/kız oranının (%51,8/%48,2) birbirine yakın değerde olduğu görülmektedir. Bu sonucun 2013 yılında hastanemizde yapılan benzer çalışmayla birbirine çok yakın olduğu ve 0-18 yaş grubu çocukların fiziksel ve mental açıdan her iki cinsiyette benzerlik göstermesi ile ilişkilendirilmektedir.¹⁸ Özdemir ve ark.¹⁹ (%58), Biçer ve ark.²⁰ (%51,7), Dönmez ve Durmaz²¹ (%58,7) çalışmalarında olduğu gibi çalışmamızda da 12-18 yaş grubundaki kız çocukların başvuru yüzdesinin daha fazla olduğu (%60,6) görülmektedir. Bu yaş grubundaki kız çocuklarının gelişimsel dönemleri dikkate alındığında daha duygusal olmaları ve ruhsal çatışmaları erkeklere oranla daha fazla yaşamaları sebebiyle suicidal düşünceye daha yatkın olmaları ile ilişkilendirilmektedir.

Türkiye genelinde zehirlenme olgularının sıklıkla ilkbahar ve yaz aylarında görüldüğü belirtilmektedir.^10,15,22Ancak çalışmamızda zehirlenme nedeniyle yapılan başvurular incelendiğinde yapılan tüm mevsimlerde başvuru oranlarının birbirine yakın olduğu görülmektedir. Başvurular içerisinde ilaç ile zehirlenme olgularının görülme sıklığının fazla olması nedeniyle mevsimsel bir farklılık oluşmadığı ve yaz aylarındaki başvuru yüzdesinin yüksek olmasının (%30,9) açık alanlarda daha fazla bulunulmasına bağlı, böcek ısırmaları ve arı sokmalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Zaman dilimi olarak ise, başvuruların yarısından fazlasının (%56,9) 08:00-20:00 saatleri arasında hastanemiz acil servisine başvurduğu belirlenmiştir. Sümer ve ark.’nın¹⁶ yapmış oldukları çalışmada benzer şekilde acil servise başvuran zehirlenme olgularının sıklıkla 12:00-18:00 saatlerinde, Yorulmaz ve ark.’nın³ yapmış oldukları bir diğer çalışmada ise başvuruların 16:00-24:00 saatleri arasında olduğu (%52,6) belirtilmektedir.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

UZEM’in verilerine göre ülkemiz genelinde zehirlenme etkenleri arasında ilaç zehirlenmeleri ilk sırada yer almaktadır. Yapılan çalışmalarda belirtildiği gibi bu çalışmada da çocuklarda zehirlenmeye sebep olan etkenlerin büyük bir kısmını ilaçlar (%44,5) oluşturmakta olup en fazla 0-3 yaş grubundakilerin (%65,8) ilaçlar ile zehirlendiği belirlenmiştir. Yorulmaz ve ark.’nın3 yapmış oldukları çalışmada ilaçlar ile zehirlenme oranı %48,2, Çalışkan ve ark.’nın23 çalışmasında ise bu oran %55,7 bulunmuştur.4,16 Günümüzde yaygın kullanılan ve eczanelerden kolaylıkla temin edilebilen ilaçların evde kolay ulaşılabilir olması nedeniyle 0-3 yaş grubundaki çocukların ilaç ile zehirlenme oranının yüksek olduğu görülmektedir.

Sonuç

Sonuç olarak, ülkemiz genelinde zehirlenme olgularının ve zehirlenme nedenlerinin bilinmesi önem taşımaktadır. Bu nedenle UZEM tarafından yapılacak olan güncel zehirlenme olgu bildirimlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca acil serviste görev yapan sağlık çalışanlarının konu ile ilgili farkındalıklarının artırılması, acil servise başvuran ailelere çocuklarının gelişimsel dönemleri dikkate alınarak zehirlenmelere karşı önlemler konusunda danışmanlık verilmesi, hastaların tanı ve tedavi planlaması yapılırken koruyucu önlemlerinin de hayata geçirilmesi gerekmektedir. Ülkemiz genelinde epidemiyolojik çalışmaların yapılması ve çocukluk döneminde görülen zehirlenme türlerinin sebepleri belirlenip koruyucu hizmetlerin geliştirilmesi önerilebilir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Bu çalışma Başkent Üniversitesi Tıp ve Sağlık Bilimleri Araştırma Kurulu tarafından onaylanmış (proje no: KA17/267) ve Başkent Üniversitesi Hastanesi’nden gerekli izinler alınarak yürütülmüştür.

Hasta Onayı: Hastadan onay alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: A.G., Z.U., Dizayn: A.G., Z.U., Veri Toplama veya İşleme: A.G., Z.U., A.C., N.A., Analiz veya Yorumlama: A.G., Z.U., A.C., Literatür Arama: A.G., Z.U., A.C., N.A., Yazan: A.G., Z.U.

Çıkar Çatışması: Çıkar çatışması yoktur.

Finansal Destek: Finansal destek alınmamıştır.